Jakub Mortkowicz

---

Życiorys

Jakub Mortkowicz był osobą pochodzącą z żydowskiej rodziny, którego ojcem był Eliasz Mortkowicz. Jego edukacja rozpoczęła się w gimnazjum w Radomiu, a kontynuował ją w renomowanych uczelniach w Monachium, Brukseli oraz Antwerpii. W Antwerpii ukończył Akademię Handlową, a także aktywnie uczestniczył w działalności Stowarzyszenia Studentów Polaków oraz Związku Młodzieży Socjalistycznej.

Po powrocie do Polski podjął pracę w banku Hipolita Wawelberga, gdzie kontynuował swoją aktywność socjalistyczną łącząc się z Polską Partią Socjalistyczną (PPS). W wyniku swojej działalności, która obejmowała m.in. kolportaż nielegalnej prasy, został aresztowany w 1899 roku i osadzony w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej, a następnie zesłany na Kaukaz na kilka miesięcy.

Po powrocie z zesłania w roku 1903, nawiązał współpracę z Henrykiem Lindenfeldem, stając się współwłaścicielem wydawnictwa G. Centnerszwer i Ska. Z czasem, spłaciwszy swojego wspólnika, razem z Teodorem Toeplitzem założył przedsiębiorstwo wydawniczo-księgarskie Mortkowicz Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie Sp. Akc. W ciągu kolejnych lat firma kilkakrotnie zmieniała swoją nazwę, przyjmując m.in. Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza, Księgarnię Mortkowicza oraz Drukarnię Naukową Towarzystwa Wydawniczego. Spółka ta działała w Warszawie i Krakowie, a jej działalność zakończyła się w 1950 roku. Pomiędzy 1903 a 1931 rokiem nakład wydawnictwa wyniósł aż 705 publikacji.

J. Mortkowicz był również współzałożycielem przedsięwzięcia Ruch, które w połowie lat 30. jako jedyne w Polsce dysponowało krajową siecią kolportażu prasy. Niestety, jego życie zakończyło się tragiczną notą – po bankructwie przedsiębiorstwa popełnił samobójstwo, pozostawiając list pożegnalny w którym stwierdził: „Nie byłem kupcem i nie umieram jako kupiec”.

Mortkowicz miał duży wpływ na rozwój polskiej kultury. Wspierał wielu Zasłużonych twórców, będąc wydawcą i mecenasem sławnych polskich pisarzy i poetów, takich jak Maria Dąbrowska (którą wspierał finansowo, by mogła kontynuować pracę nad „Nocami i Dniami”), Stefan Żeromski (wspierał jego twórczość sprawiając, że jego dzieła były wznawiane oraz tłumaczone na inne języki), Leopold Staff (publikując 19 tomów jego pism), Julian Tuwim, Janusz Korczak oraz Bolesław Leśmian. W latach 1904–1912 zorganizował wydanie niemal wszystkich dzieł Nietzschego, w tym projekcie brały także udział osobistości takie jak poeta Leopold Staff, prozaik Wacław Berent i grafik Franciszek Siedlecki.

Był osobą, która znacząco wspierała rozwój sztuki polskiej i jej obecność na międzynarodowej scenie literackiej, oferując pomoc wielu artystom, szczególnie z kręgu młodopolskiego. 3 maja 1928 roku wyróżniono go Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Jakub Mortkowicz spoczywa na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie. Tam znajduje się również symboliczny grób jego żony, Janiny, która została pochowana w Krakowie na cmentarzu Rakowickim. Jego nagrobek zaprojektował uznany artysta Mieczysław Lubelski.

Żoną Jakuba Mortkowicza była uznana pisarka i tłumaczka Janina Mortkowiczowa, córka Gustawa Horwitza oraz Julii z Kleinmannów. Janina miała dwóch braci, Maksymiliana Horwitza oraz Kamillę Kancewicz. Ich jedyną córką była Hanna Mortkowicz-Olczakowa (1905–1968), która także była poetką oraz pisarką. Jej wnuczka, Joanna Olczak-Ronikier (ur. 1934) również podążyła ścieżkami artystycznymi, działając jako pisarka oraz scenarzystka, natomiast prawnuczka Katarzyna Zimmerer (ur. 1961) jest dziennikarką oraz pisarką.

Dzieje przedsiębiorstwa i jego organizacja

Początek działalności wydawniczej Jakuba Mortkowicza miał miejsce w 1903 roku. Ze względu na przeszłe uwarunkowania polityczne, Mortkowicz nie mógł samodzielnie zdobyć koncesji na prowadzenie firmy, w związku z czym nawiązał współpracę z Henrykiem Lindenfeldem oraz Gabrielem Centnerszwerem, dotychczasowym właścicielem księgarni. W rzeczywistości, to Mortkowicz i Lindenfeld aktywnie prowadził działalność spółki.

W pierwszych latach napotykał na rozmaite trudności, głównie związane z brakiem dostępności papieru, a także posiadaniem drukarni, przez co jego dzieła były realizowane w krakowskich drukarniach. Tworzył katalogi ofertowe, które początkowo oparte były na systemie dziesiętnym (KDD). Rok 1905 przyniósł mu znaczące wydarzenia społeczne, które odciągnęły go od pracy zawodowej, ponieważ w tym czasie angażował się w działalność Towarzystwa Wydawnictw Ludowych w Warszawie oraz w inicjatywy takie jak Towarzystwo Kultury Polskiej i Uniwersytet dla Wszystkich.

Po brutalnym stłumieniu rewolucji rosyjskiej, Mortkowicz został zmuszony do emigracji, gdzie nawiązał cenne kontakty z przemysłem wydawniczym. Rok 1908 zastał go z pozwoleniem na powrót do Polski, co umożliwiło wznowienie działalności wydawniczej.

W 1911 roku nabył od Władysława Danielewicza Drukarnię Naukową, co miało znaczący wpływ na rozwój jego działalności. Rok później Lindenfeld zdecydował się sprzedać swoją część spółki, co oznaczało, że Mortkowicz stał się jedynym właścicielem Księgarni sortymentowej, komisowej i nakładowej. Zaraz po tym poszerzył swoje działania, kupując Księgarnię Powszechną Marymonta i Szlifersteina oraz zatrudniając znane postacie w branży, takie jak Marymont i Stefan Freider.

Niestety, wybuch I wojny światowej w 1914 roku sprawił, że gospodarka księgarni osłabła, co skłoniło Mortkowicza do poszukiwania nowych źródeł finansowania jego projektów wydawniczych. W 1915 roku, przy współpracy z innymi osobami, przemienił swoje przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną pod nazwą Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie, dzieląc kapitał pomiędzy siebie a wspólników, wśród których znajdowali się działacze społeczni i gospodarczymi.

Przez okres dwudziestolecia międzywojennego jego spółka przekształciła się w rodzinną. Zmiany na rynku (kryzys lat 1929–1933) doprowadziły jednak do trudności finansowych, które niemal zrujnowały przedsiębiorstwo. W konsekwencji, Mortkowicz popełnił samobójstwo 9 sierpnia 1931 roku.

Po jego śmierci, żona Janina oraz córka Hanna starały się utrzymać spółkę. Po wrześniu 1939 roku, z racji niearyjskiego pochodzenia, Janina Mortkowiczowa była zmuszona do ucieczki z Warszawy, a pomoc przyszła od Anny Żeromskiej, która ostatecznie przejęła przedsiębiorstwo, przekształcając je w A. Żeromska. Księgarnia i Antykwarnia. Spółka Akcyjna, która odnosiła sukcesy, niemniej jednak w 1944 roku została zlikwidowana.

W roku 1945, po II wojnie światowej, Janina Mortkowiczowa oraz Hanna Mortkowicz-Olczakowa zdołały wznowić działalność we współpracy z innymi wydawcami, opierając się na prawach autorskich sprzed wojny. Choć ich aktywność była ograniczona, podejmowały próby wspólnego wydawania książek, korzystając z prowizji za udostępnione prawa autorskie.

Drukarnia

Od 1911 roku Mortkowicz był właścicielem niewielkiej Drukarni Naukowej, którą w 1915 roku przeniósł do swojego domu. Jej kierownikiem był jej pierwotny właściciel, Władysław Danielewicz, aż do swojej śmierci w 1924 roku, wtedy praca w drukarni została zawieszona na około dwa lata. W początkowym okresie pracy skład był wyłącznie ręczny, dopiero w latach 1928–1936 do zespołu dołączyło kilku zecerów dysponujących bogatym zestawem czcionek. Maszyna do składania, zwana intertypem, została nabyta dopiero w 1936 roku. Drukarnia przede wszystkim zaspokajała potrzeby własnego wydawnictwa.

Po śmierci Mortkowicza, drukarnia zaczęła borykać się z problemami, starając się pozyskać klientów. W 1931 roku przyjęła zamówienie na tygodnik „Wiarus”, skierowany dla podoficerów, który ukazywał się aż do 1938 roku. Do wybuchu II wojny światowej oraz likwidacji drukarni przez władze hitlerowskie, wydawano tam również czasopismo „Ateneum”.

Księgarnia

Mortkowicz miał dwie księgarnie w Warszawie, aczkolwiek funkcjonowały one równolegle tylko przez krótki czas. Jako księgarz i wydawca, prowadził księgarnie sortymentowe i nakładowe, sprzedając zarówno własne publikacje, jak i prace innych wydawców. Nawiązał liczne kontakty z zagranicznymi firmami, skąd nabierał różne wydawnictwa zarówno gotówkowo, jak i w komis. Zajmował się również pośrednictwem w sprzedaży książek na prowincję.

Początkowe etapy jego działalności spowodowały nawiązanie współpracy z niemieckimi, francuskimi i angielskimi wydawcami. Przed I wojną światową był członkiem Związku Księgarzy Niemieckich, który zrzeszał przedstawicieli branży z różnych krajów. Wydawnictwa sprowadzał przede wszystkim z Lipska, Londynu czy Paryża.

Księgarnie Mortkowicza miały konkretną politykę wydawniczą, która wpływała na asortyment. Przed I wojną światową katalog zawierał różnorodne wydawnictwa w dziedzinie architektury, historii, medycyny, nauk społecznych i filozofii. W jego księgarniach zadbano także o literaturę dziecięcą oraz młodzieżową, a później wyraźnie zintensyfikowano ofertę naukową skoncentrowaną na humanistyce i sztukach plastycznych.

Charakterystyczny był także ściśle artystyczny charakter drugiej księgarni, otwartej w 1915 roku, która miała na celu promocję sztuki, w tym organizowanie wystaw. Księgarnia odgrywała znaczącą rolę w kształtowaniu gustów intelektualnych warszawskiej społeczności, szczególnie wśród młodzieży. Oprócz książek artystycznych, Mortkowicz zajmował się także dystrybucją literatury nielegalnej z kręgów lewicowych. Miał powiązania z PPS, a także z innymi organizacjami niepodległościowymi, co owocowało obecnością w księgarni literatury o postępowej ideologii.

W trakcie całej działalności wydawniczej, Jakub Mortkowicz i jego następcy opublikowali 897 tytułów, z których wiele sygnowane było charakterystycznym kłoskiem. Dominującymi tematami były beletrystyka dla dorosłych, dzieci oraz literatura popularnonaukowa, w szczególności z zakresu nauk humanistycznych.

Seria wydawnicza była kluczowym elementem działalności Mortkowicza. W latach 1910–1939 wydano dziewiętnaście serii, w tym najistotniejszą „Pod Znakiem Poetów”, dzielącą się na trzy części. Każda część ukazywała się w różnych latach, a zawierała dzieła polskich romantyków oraz Młodej Polski i Skamandra. Prócz tego, Mortkowicz wprowadził kilka serii o krótko trwającym żywocie, prowadząc równocześnie trzy inne serie dedykowane szerokiemu gronu odbiorców, w tym Bibliotekę Beletrystyczną Towarzystwa Wydawniczego czy Dobre Książki dla Młodzieży, której część autorstwa Janusza Korczaka, Maria Konopnicka, i wielu innych.

W trosce o dostępność literatury, Mortkowicz dążył do wydania przystępnych zestawów wydawniczych, w tym mających na celu poszerzenie dostępu do sztuki, takie jak seria „Malarstwo Polskie dla Wszystkich”. W jego ofercie znalazły się także cenne wydań zbiorowych, jak 30-tomowa edycja „Dzieł Żeromskiego”.

Mortkowicz był także wydawcą pism o tematyce politycznej i literackiej, na przykład „Myśl Polską”, oraz innych czasopism poświęconych różnorodnym tematom w latach 1912-1939, w tym „Świat książki”, „Przegląd Księgarski” oraz „Zaranie”.

Inne obszary działalności Jakuba Mortkowicza

Jakub Mortkowicz pozostawał aktywnym członkiem branży wydawniczej, angażując się w promowanie czytelnictwa oraz działalność społeczną. Był członkiem Związku Księgarzy Polskich i działał w Polskim Towarzystwie Wydawców Książek. W 1918 roku, współpracuąc z innymi księgarzami, założył Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, które zajmowało się rozpowszechnianiem książek na terenie całego kraju. Mortkowicz wielokrotnie reprezentował Polskę na międzynarodowych kongresach i Targach Książki, organizując promocje rodzimych publikacji.

Jego działalność w tym zakresie miała wymierne sukcesy, a w 1922 roku udało mu się zorganizować premierową prezentację polskich książek na ekspozycji we Florencji, która zakończyła się ogromnym sukcesem, podobnie jak na wystawie w Lipsku w 1927 roku.

Upamiętnienie

W Warszawie, dnia 24 listopada 1975 roku, uhonorowano Jakuba Mortkowicza poprzez nadanie imienia jednej z ulic.Ursynów to obecna dzielnica, w której znajduje się ta ulica.

---

Oceń: Jakub Mortkowicz

---